Podczas rejsu żeglarze są podzieleni na wachty czyli kilkuosobowe, a w przypadku większych jednostek kilkudziesięciu osobowe grupy (drużyny). Wachty na statku są dowodzone przez oficera, który posiadał odpowiedni stopień. Kapitan, kuk, bosman i żaglomistrz nie są objęci systemem wachtowym. Do odmierzania czasu pracy wachty służyły klepsydry półgodzinne, o upływie czasu informowano uderzając w mosiężny dzwon okrętowy.
Na dawnych statkach czas był odmierzany dźwiękiem dzwonu okrętowego tzn. ceremonia wybijania szklanek. Zwyczaj bardzo stary, pochodzący jeszcze z czasów, kiedy na statkach zegary stanowiły piaskowe klepsydry.
W XVII wieku na okrętach wojennych były 24 zegary piaskowe, w tym: jeden zegar 3 – godzinny, jeden zegar 4 – godzinny, a pozostałe to półgodzinne i jednominutowe. Do odmierzania czasu wacht służyły klepsydry półgodzinne.
Gdy piasek z górnej połówki przesypał się do dolnej to marynarz pełniący służbę – uderzał w mosiężny dzwon – był to znak ile wachty już upłynęło. Po siódmym uderzeniu w dzwon, metalicznemu dźwiękowi towarzyszył melodyjny okrzyk wachtowego : „Siódma minęła-a-a, ósma przemija-a-a !”. Oznaczało to rychłe zakończenie wachty i sygnał przygotowania dla wachty zmieniającej lub podwachty.
Podwachtę tworzyła wachta, która kończyła służbę ale musiała być jeszcze w ciągłym pogotowiu. Szczególnie w czasie trudnych warunków żeglugowych. Podwachta jest odwrotnością nadwachty. Nadwachta była objęta szczególną opieką i troską. Bez potrzeby nie była nigdy budzona wcześniej – aby była wypoczęta i gotowa do czekającej jej pracy.
W handlowych flotach europejskich rozróżnia się kilka systemów wacht, a mianowicie system wacht anglosaski, skandynawski, francuski, holenderski, 6/6 i alarmowych.
System alarmowy
polegał na mobilizacji całej załogi. Każdy marynarz miał przydzielone odpowiednie stanowisko i wiedział co ma robić, zwłaszcza w sytuacjach zagrożenia dla statku, np. żegluga w sztormie, w wąskich i niebezpiecznych przejścia i podczas manewrów portowych.
Wachty anglosaskie
przedstawiały się w następujący sposób:
20:00 – 24:00 pierwsza wachta rozpoczynająca
24:00 – 04:00 środkowa wachta zwana „szarą” lub „cmentarną”
04:00 – 08:00 poranna wachta
08:00 – 12:00 przedpołudniowa wachta
12:00 – 16:00 popołudniowa wachta
16:00 – 18:00 pierwsza „psia” (zmienna) wachta
18:00 – 20:00 druga „psia” (zmienna) wachta
Dwie „psie” wachty umożliwiały rotację marynarzy pełniących służbę. Było to korzystne ze względu na to, że każdy mógł mieć wachtę w innej porze dnia.
W systemie wacht skandynawskim
takiej rotacji nie było, a wachty dzieliły się następująco :
20:00 – 24:00 pierwsza wachta
24:00 – 04:00 „psia” wachta
04:00 – 08:00 wachta „świtowa”
08:00 – 14:00 przedpołudniowa wachta
14:00 – 20:00 popołudniowa wachta
System francuski (tradycyjny)
Ten system stosowany był zwłaszcza na dawnych żaglowcach francuskich i przedstawiał się tak:
20:00 – 00:00 pierwsza wachta
00:00 – 04:00 środkowa wachta (midi)
04:00 – 08:00 poranna wachta
08:00 – 12:00 przedpołudniowa wachta
12:00 – 16:00 popołudniowa wachta
16:00 – 20:00 wieczorna wachta
Francuzi rzadko stosowali podział na dwie „psie” wachty, więc rotacja była ograniczona.
System holenderski
Na wielu statkach holenderskich podział był uproszczony, najczęściej na 2–4 godziny, przy czym wachty nocne bywały czasem wydłużane:
20:00 – 24:00 pierwsza wachta nocna
24:00 – 04:00 druga wachta nocna
04:00 – 08:00 poranna wachta
08:00 – 12:00 przedpołudniowa wachta
12:00 – 18:00 popołudniowa wachta
18:00 – 20:00 wieczorna wachta (czasem uznawana jako oddzielna lub włączona w pierwszą nocną)
6/6 (współczesne jachty i statki handlowe)
Wachty i wybijanie szklanek w powieści „Znaczy Kapitan” Karola Olgierda Borchardta
System wybijania szklanek: Godzinę 12:00 w nocy obwieszczało się 8 uderzeniami w dzwon. Następnie, co pół godziny dodawano po jednej „szklance” aż do osiągnięcia czterech „szklanek” o 4:00 rano, a potem cykl się powtarzał. O 8:00 rano bito ponownie osiem „szklanek”, a cykl rozpoczynał się na nowo.
System 4/8 – trzy wachty (klasyczny system transoceaniczny)
Ten system, stosowany zwłaszcza na większych żaglowcach i żaglowcach szkolnych, dzieli załogę na trzy wachty i pozwala na krótsze zmiany:
-
00:00 – 04:00 pierwsza wachta nocna
-
04:00 – 08:00 poranna wachta
-
08:00 – 12:00 przedpołudniowa wachta
-
12:00 – 16:00 popołudniowa wachta
-
16:00 – 20:00 wieczorna wachta
-
20:00 – 00:00 druga wachta nocna
W tym systemie wachty są rotacyjne, co 4 godziny, a każda z trzech grup pełni wachtę co 12 godzin. System ten jest bardzo popularny na dużych żaglowcach szkolnych, np. na „Darze Młodzieży”.
System wacht kombinowanych (split watches)
Na niektórych jednostkach (np. rybackich czy polarnych) stosuje się systemy mieszane, np.:
-
06:00 – 12:00 pierwsza wachta
-
12:00 – 18:00 druga wachta
-
18:00 – 24:00 trzecia wachta
-
00:00 – 06:00 czwarta wachta
Czasem załoga jest dodatkowo dzielona tak, aby każda grupa miała zmienne godziny pracy.
System 12/12 – dwuwachtowy (na mniejszych jachtach)
Stosowany w żegludze rekreacyjnej, na jachtach z niewielką załogą:
-
06:00 – 18:00 dzienna wachta
-
18:00 – 06:00 nocna wachta
Jest prosty, ale uciążliwy fizycznie — dlatego rzadko stosowany dłużej niż przez kilka dni.
Anomalia związana z rokiem 1797
Na jednym z okrętów brytyjskich, gdzie 5 uderzeń w dzwon miało być sygnałem do buntu. Aby zapobiec buntowi, zamiast pięciu „szklanek” wybito tylko jedną, co zdezorientowało buntowników. Od tego czasu na wszystkich okrętach brytyjskich o godzinie 18:30 słychać było tylko jedno uderzenie dzwonu zamiast pięciu.
„Klan-gi”: Przed zmianą wachty wybijano tak zwane „klan-gi”, czyli jedno ciche uderzenie w dzwon na 10 minut przed zmianą, sygnalizujące potrzebę przygotowania do zmiany wachty.
Opisane praktyki wybijania dzwonem wacht żeglarskich odzwierciedlają głęboko zakorzenione tradycje morskie i są kluczowym elementem życia na żaglowcach, odzwierciedlając rytm pracy i odpoczynku załogi.
Wachty kotwiczne
Podczas postoju statku na kotwicy, wprowadzało się kilkuosobowe wachty kotwiczne, polegające na obserwowaniu widnokręgu, sprawdzaniu czy kotwica nie puściła, sprawdzaniu pozycji i zgłaszaniu przejścia innego statku. Pozostali członkowie załogi mieli czas wolny i zazwyczaj odsypiali nieprzespane noce.
Wachty trapowe
W czasie postoju statku w porcie, pełnione są wachty trapowe. Polegają one na tym, że zazwyczaj dwóch marynarzy (jeden na brzegu przed trapem, a drugi na pokładzie) w pełnym umundurowaniu witają, bądź żegnają odwiedzających statek gości. Podczas wejścia na statek honorowego gościa, marynarz stojący na brzegu gwiżdże w świst trapowy oddając salut wchodzącej osobie. Powinno to trwać do momentu wejścia takiej osoby na pokład.